CÜMLE, KELİME GRUPLARI, CÜMLENİN ÖĞELERİ, CÜMLE ÇEŞİTLERİ, İMLA YANLIŞLARI
CÜMLE:
HERHANGİ BİR DÜŞÜNCE, DUYGU, OLUŞ VE KILIŞ ANLATAN; BİR YARGI BİLDİREN VE ÇEKİMLİ BİR EYLEMLE VEYA EK FİİLLE (CEVHER FİİLİ) BİÇİMLENEN SÖZCÜK YA DA SÖZCÜK GRUBU / GRUPLARIDIR.
DUYGU VE DÜŞÜNCEYİ, OLUŞ VE KILIŞI TAM OLARAK BİR HÜKÜM HALİNDE ANLATAN KELİME GRUBU. (KORKMAZ 1992:32)
KELİME GRUPLARI (TAMLAMALAR)
NESNE, KAVRAM VE HAREKETLERİ ÇOĞU ZAMAN TEK BİR KELİME İLE KARŞILAMAK MÜMKÜN OLMAYABİLİR. BUNDAN DOLAYI, BİRKAÇ KELİME YARDIMI İLE BİR KELİME GRUBU OLUŞTURURUZ.
KELİME GRUBU, TEK BİR NESNE YA DA HAREKETİ KARŞILAYAN VE HERHANGİ BİR YARGI BİLDİRMEYEN KELİMELER TOPLULUĞUDUR (KORKMAZ 1992: 100)
TÜRKÇEDEKİ BAŞLICA KELİME GRUPLARI ŞUNLARDIR:
İSİM TAMLAMASI
SIFAT TAMLAMASI
AİTLİK GRUBU
UNVAN GRUBU
TEKRAR GRUBU
BİRLEŞİK SÖZCÜK
SAYI GRUBU
EDAT GRUBU
SIFAT- FİİL GRUBU
ZARF-FİİL GRUBU FİİL GRUBU
BİRLEŞİK FİİL GRUBU
ÜNLEM GRUBU
BAĞLAMA GRUBU
KISALTMA GRUPLARI
TÜRKÇEDE İKİ ÇEŞİT TAMLAMA VARDIR.
1. İSİM TAMLAMASI 2. SIFAT TAMLAMASI
1) İSİM TAMLAMASI:
İYELİK BAĞLANTISI İLE BİRBİRİNE BAĞLANMIŞ İKİ VEYA DAHA ÇOK İSİMDEN OLUŞAN TAMLAMADIR.
TAMLAMADA TAMLAYAN (Ty) ÖNCE, TAMLANAN (Tn) SONRA GELİR.
İSİM TAMLAMALARI, İLGİ VE İYELİK EKİ ALIP - ALMAMALARINA GÖRE ÇEŞİTLİ GRUPLARA AYRILIRLAR.
a) BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI:
Tamlayanı ve tamlananı ek alan isim tamlamalarına belirtili isim tamlaması denir.
EV – İN BAHÇE - Sİ
OKUL – UN GİRİŞ - İ
HASTANE – NİN KORİDOR - U
b) BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI:
Tamlayanı eksiz olan isim tamlamasına belirtisiz isim tamlaması denir.
Bu tür tamlamada ögeler arasında ilgi hali eki bulunmadığı için bir belirsizlik vardır. Oysa belirtili isim tamlamasında bu durum söz konusu değildir.
AYAKKABI BOYA - SI
BİLGİSAYAR HAFIZA - SI
ÖĞRENCİ KARNE - Sİ
SU BORU - SU
c) ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI:
Tamlayanı, tamlananı ya da her ikisi de isim tamlaması şeklinde olan tamlamalara denir.
Harp Okulunun Kuruluş Yıl dönümü
Okul nöbetçi amiri
Harp Okulu Kurmay Başkanı
ç) TAKISIZ İSİM TAMLAMASI:
Bu tür tamlamalarda tamlayan ve tamlanan ek almazlar.
ÇELİK KAPI
TAHTA KÖPRÜ
ALTIN YÜZÜK
2) SIFAT TAMLAMASI:
Sıfat tamlaması, bir sıfat ögesi ile bir isim ögesinin oluşturdukları kelime grubudur. Sıfat öğesi ismi nitelemek veya belirtmek için ismin önüne getirilir.
Sıfat tamlamasında sıfat, ismin önüne gelir ve tamlayan durumundadır. İsim ise sıfattan sonra gelir ve tamlanan durumunda bulunur.
MAVİ DENİZ
YEŞİL SANDIK
Sıfat tamlamasında, tamlayan öğe, bazı durumlarda sıfat niteliği taşıyan bir kelime grubu olabilir.
Sözü sohbeti çekilir arkadaş
Spora elverişli vücut
Yiğitler yiğidi Mehmetçik
Bugün İstanbul’dan gelecek olan otobüs
Evin önündeki ağaç
CÜMLENİN ÖGELERİ
CÜMLE, ÇEŞİTLİ ÖGELERİN YAN YANA GELMESİ İLE OLUŞUR.
TÜRKÇEDE ÖGELER, ŞU SIRA İLE DİZİLİR:
ÖZNE + TÜMLEÇ + YÜKLEM
1) YÜKLEM: Cümlenin esas ögesi yüklemdir. Cümle içindeki tüm ögeler, yükleme bağlanırlar. Cümlenin sonunda bulunur.
Yüklem;
a) Tek fiil olabilir: Öğrenci sınıfa girdi.
b) Birleşik fiil olabilir: Mehmetçik nişan aldı.
c) İsim-fiilin çekimlenmiş biçimleri olabilir: O, bugün yorgundu.
2) NESNE: Fiilin etkilediği nesneyi, şahsı, karşılayan öğedir.
Nesne, yalnız geçişli fiile sahip olan cümlelerde bulunur.
İki tür nesne vardır :
a) Belirtili Nesne: Fiile belirtme hâl eki ile bağlanan nesnedir.
Millî kültürümüzü çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkaracağız.
b) Belirtisiz Nesne: Belirtme hâl eki almadan fiile bağlanan nesnedir.
Mehmet, dört yıl boyunca sanat eğitimi gördü.
3) TÜMLEÇLER: Tümleçler, yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan öğelerdir.
a) Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç):
Cümlede yüklemin yerini ve yönünü belirten ögedir.
Yer tamlayıcısı, cümlede genellikle
Yönelme hâl eki (-a, -e),
Bulunma hâl eki (-da, -de),
Uzaklaşma hâl eki (-dan, -den) alır.
Orhan, eğitim amacıyla İngiltere’ye gitti.
Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nı Samsun’dan başlattı.
Kaç kere şafak söktü bu dağlarda gezerken
b) Zarf Tümleci :
Cümlede yüklemin çeşitli durumlarını ve zamanını gösteren öğedir.
Zarf cümlede yüklemin anlamını zaman, tarz, ölçü, yer, yön... bakımından belirgin duruma getirir.
Geceleyin bir ses böler uykumu.
Türk vatanseverliğinin birinci farkı vatan savunması karşısında her işi bırakarak silâh altına koşmaktır.
Bir çekim edatı ile ona bağlı öğelerden oluşan tümleçler de zar tümlecidirler.
Edat tümleci cümle içinde zarf olarak kullanılır.
Yüklemi sebep ve amaç bakımından açıklar.
Türk topçusu göğü top sesleriyle (<ile) inletti.
Mehmet sabaha kadar ders çalıştı.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ
Dilimizde, cümleler; Yapı, Yüklemin türü, Yüklemin yeri ve Anlamına göre çeşitlere ayrılırlar.
1. YAPISINA GÖRE CÜMLELER
A) Basit cümle: Tek bir çekimli fiille kurulan cümlelerdir.
Vatan, çalışkan insanların omuzları üstünde yükselir.
Çocuk oyuncağını dün denize attı.
Bugün Çarşıda güzel bir kumaş gördüm.
Hava güzeldir.
B) Birleşik cümle: Bir ana yargı ile onu çeşitli yönlerden tamamlayan yan cümlelerden oluşan cümledir.
Yan cümle temel cümleyi şart, istek, sebep açıklama gibi anlamlarla tamamlar.
a) Şartlı Birleşik Cümle: Şart kipi (-sa / -se) ile kurulan birleşik cümledir.
Ben seni görürsem olanları anlatırım
Yan cümle Temel cümle
Bakarsan bağ olur.
Yan cüm. Tem. cüm.
b) Ki’li Birleşik Cümle: İki cümlenin “ki” edatı ile birbirine anlamca bağlı olarak meydana getirdiği cümledir.
Şiir ki, insan ruhuna seslenmektedir.
(Şiir insan ruhuna seslenmektedir. Herkes tarafından sevilir.)
Efendiler biliniz ki hayat demek mücadele ve müsademe demektir.
(Hayat, mücadele ve müsademe demektir. Biliniz.)
c) Sıralı ve Bağlı Cümle: Yapıca ve / veya anlamca birbirine bağlı, fakat yalnız kullanıldıklarında kendi içlerinde bağımsız bütünlüğü bulunan cümlelerdir.
O, gazetesini okur, hanımı kahvesini pişirir, çocukları odalarında oynarlardı.
Onlar, koşarak geliyor, atış yapıyorlardı.
Hayvanlar koklaşa koklaşa, insanlar konuşa konuşa anlaşır.
2) YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
A) Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
Düşman olanca gücü ile kaçıyordu.
Ne mutlu Türküm diyene.
B) İsim Cümlesi: Yüklemi isim veya i- ek-fiili ile fiilleştirilmiş cümlelere denir.
Hava güzeldir.
Bugün çok sevinçliyim.
